میدان سرخ-۷| جهش ۱۵۰ درصدی صادرات دریایی ایران به روسیه در ۶ ماه ۱۴۰۰/ لزوم تقویت ناوگان دریایی ایران در خزر
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، بررسی حجم تجارت ایران و روسیه در دوره‌های مختلف نشان می‌دهد که نه تنها تحریم مانعی برای روابط تجاری دو کشور نبوده است، بلکه تعاملات اقتصادی ایران و روسیه در بازه زمانی تحریم جهش نیز پیدا کرده است.
طبق آمار اعلام شده از سوی گمرک روسیه، صادرات ایران به این کشور در سال ۲۰۲۰ به یکباره از رقم ۳۹۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹ با رشدی حدود ۱۰۵ درصدی مواجه شده است. افزایش صادرات ایران به روسیه در حالی اتفاق افتاد که تحت تاثیر تشدید تحریم‌های آمریکا رقم صادرات نفت ایران به کمتر از ۳۰۰ هزار بشکه در سال ۲۰۲۰ رسیده بود.
به طور کلی بعد از اعمال تحریم آمریکا و اتحادیه اروپا علیه روسیه از سال ۲۰۱۴، سمت و سوی تعاملات اقتصادی روسیه از اروپا به آسیا تغییر پیدا کرد. یکی از سیاست‌های اقتصادی روسیه در جنگ تحریمی با غربی‌ها، کاهش وابستگی تجاری به غربی‌ها و تامین کالاهای موردنیاز از همسایگان بود که ایران نیز می‌تواند در این حوزه نقش مهمی را ایفا کند.
* غفلت ایران از ترانزیت دریایی به روسیه از مسیر دریای خزر در سال‌های گذشته
در گزارش‌های قبلی پرونده «میدان سرخ» اشاره شد که علیرغم توسعه روابط تجاری ایران و روسیه در سال‌های اخیر، همچنان حجم تجارت دو کشور نسبت به ظرفیت آنها کوچک به نظر می‌رسد و در صورت ایجاد زیرساخت‌های مناسب می‌تواند تعاملات ایران و روسیه را به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش داد.
یکی از دلایل محدود بودن تجارت ایران با روسیه مربوط به «ضعیف بودن زیرساخت‌های ترانزیتی» بین دو کشور است. وجود برخی مشکلات در مسیر زمینی صادرات به روسیه از مرز آستارا، تکمیل نشدن خط ریلی قزوین-رشت-آستارا و برخی ایرادات زیرساختی در خط آهن اینچهبرون از جمله دلایل محدود بودن تعاملات اقتصادی ایران با روسیه است که برای حل هر یک از آنها راهکارهایی نیز در گزارش‌های قبلی پیشنهاد شد.
اما مسیر صادرات کالاهای ایرانی به روسیه تنها به مسیرهای «زمینی» و «ریلی» محدود نمی‌شود. برای ترانزیت کالاها به روسیه، ایران گزینه ترانزیت «دریایی» از طریق دریای خزر را نیز روی میز دارد، اما طی سالیان گذشته بخش قابل توجهی از ظرفیت تجاری این دریا در ترانزیت شمال مغفول مانده است.
ایران و روسیه از نظر دریایی هم‌مرز هستند و در صورت راه‌اندازی کریدور دریایی نیاز به هیچکدام از همسایگان شمالی ایران به عنوان واسط ترابری نیست و کارشکنی کشورهایی از جمله آذربایجان در مسیر صادرات کالاهای ایرانی در این زمینه بی‌اثر خواهد شد.
* مسیر دریایی خزر، ارزان‌ترین روش حمل‌ونقل کالاهای ایرانی به روسیه
در حال حاضر تقریبا همه تجار، صادرکنندگان و فعالان حوزه تجارت با کشور روسیه به این نتیجه رسیده‌اند که افزایش قابل توجه صادرات به همسایه شمالی، تنها از طریق حمل‌ونقل زمینی امکان‌پذیر نیست و نیازمند به کارگیری راه‌های دیگر حمل‌ونقل از جمله مسیر دریایی است.
برخلاف کریدورهای زمینی شمال – جنوب که مستلزم پیش‌نیازهای گسترده و هزینه‌بر زیرساختی و سیاسی است، ایجاد کریدور دریایی از طریق دریای خزر بین دو کشور ایران و روسیه، با توجه به حذف کشورهای واسط و عدم نیاز به احداث بسترهای ریلی و جاده‌ای، حجم زیادی از مشکلات را به صورت خود به خود برطرف خواهد کرد.
از طرفی ارزان‌ترین روش حمل‌ونقل کالا در تمام دنیا از طریق دریا و توسط کشتی‌های باربری صورت می‌گیرد. در حوزه تجارت جهانی نیز هزینه‌های حمل‌ونقل از مهم‌ترین پارامترهای تعیین‌کننده مزیت رقابتی در صادرات یا واردات محصولات است. لذا باید توجه داشت که مرز مشترک آبی ارزان بین ایران و روسیه می‌تواند، بستر خلق تجارت و استفاده هر چه بیشتر از توانمندی ایران در راستای صادرات محصولات به کشور روسیه باشد.
*۹۱ درصد از صادرات روسیه به ایران از مسیر دریای خزر است
برخلاف ایران، کشور روسیه از این فرصت ترانزیت دریایی به خوبی استفاده می‌کند و بیشتر صادرات این کشور به ایران از طریق حمل‌ونقل دریایی صورت می‌گیرد، به طوری که روسیه بیش از ۹۱ درصد از صادرات خود به ایران را از این مسیر انجام می‌دهد. این کشور ۳۰۰ فروند کشتی فعال در حوزه ترانزیت دریای خزر دارد و ۶۰ درصد از بازار این حوزه را در اختیار گرفته است.
در حال حاضر تعداد کشتی‌های روس در دریای خزر تقریبا ۱۰ برابر کشتی‌های ایرانی است و حتی پس از صادرات و تخلیه بار در بنادر ایران، خالی بر می‌گردند، اما هرگز فرصت استفاده از مسیر دریایی ارزان را از دست نداده‌اند.
نکته‌ای که در این مسئله نهفته است آن است که زمانی که کشتی فقط از یک طرف بار دارد، بدین معنا است که واردات کالا به ایران گران‌تر تمام می‌شود. این در حالی است که حمل‌ونقل و صادرات ایران به روسیه برعکس واردات از این کشور، از مسیر پر خطر و پر هزینه خشکی و اغلب با کامیون‌های روسی صورت می‌گیرد.
*آخرین وضعیت ۴ بندر شمالی ایران برای صادرات به روسیه
در حال حاضر ایران نیز به صورت محدود از مسیر دریایی برای صادرات به روسیه و سایر کشورهای حوزه دریای خزر استفاده می‌کند و محموله‌های صادراتی و ترانزیتی از تمام بنادر شمالی کشور ایران مانند انزلی، آستارا، نوشهر و امیرآباد به تمام بنادر خارجی دریای خزر شامل اکتائو (قزاقستان)، ماخاچ کالا (داغستان روسیه)، آستراخان (روسیه)، باکو (آذربایجان) و ترکمن‌باشی (ترکمنستان) تقریبا به وسیله کشتیرانی دریای خزر با کمتر از ۳۰ فروند کشتی و ۱۰ کشتی خصوصی (۱ الی ۵ هزار تن) حمل‌ونقل می‌شود.
چهار بندر به عنوان مهم‌ترین بنادر اقتصادی ایران در دریای خزر شناخته می‌شوند. این بنادر عبارتند از: بندر امیرآباد، بندر انزلی، بندر آستارا و بندر نوشهر. بالاترین حجم عملکرد در این بین متعلق به بندر انزلی است. همچنین از بین بنادر ذکر شده تنها بندر امیرآباد به شبکه ریلی کشور متصل است و اتصال بندر انزلی نیز در دست اجرا است.
البته موضوعی که در کنار مسئله حمل‌ونقل باید به آن توجه داشت نوع و ویژگی‌های محصولاتی است که از ایران به روسیه صادر می‌شود. سهم صادرات محصولات غذایی و کشاورزی ایران به روسیه از کل کالاهای صادراتی بیش از ۷۰ درصد است. این محصولات که شامل میوه‌ها، سبزیجات و صیفی‌جات می‌باشد فسادپذیری بالایی دارند و باید به سرعت به مقصد برسند.
در نتیجه برای حمل‌ونقل محصولات ایران باید از کانتینرهای یخچالی استفاده کرد. فسادپذیری بالای محصولات صادراتی ایران به روسیه اینگونه ایجاب می‌کند که ایران با برنامه‌ریزی درست و ایجاد شبکه ارتباطی هماهنگ میان تجار و صادرکنندگان با بخش کشتیرانی، محصولات و مواد غذایی تازه را در اسرع وقت به بنادر و شهرهای روسیه برساند.
*احیای مسیر دریایی ترانزیتی ایران و روسیه بخشی از پازل کریدور شمال-جنوب
تقویت شرکت کشتیرانی دریای خزر و راه‌اندازی کریدور ترانزیتی در این مسیر تنها از جنبه توسعه تعاملات ایران و روسیه حائز اهمیت نیست بلکه این مسیر دریایی از جنبه تکمیل کریدور شمال-جنوب اهمیت بالاتری دارد.
تصویر ۱ کریدور شمال-جنوب را نشان می‌دهد که در صورت تکمیل و راه‌اندازی این کریدور ترانزیت، مسیر حمل‌ونقل کالا از کشورهای جنوب شرقی آسیا (که مهم‌ترین آنها کشور هند است) به سمت روسیه و شمال اروپا کوتاه‌تر می‌شود و مشکلات و ریسک‌های استفاده از کانال سوئز را برای این کشورها از بین خواهد برد.
تصویر ۱
راه‌اندازی کریدور شمال-جنوب مستلزم آن است که در وهله اول زیرساخت‌های حمل‌ونقلی میان دو کشور جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه تکمیل و برقرار شود و امکان نقل و انتقال کالاها و محصولات در اسرع وقت و با بهینه‌ترین حالت‌های ممکن از لحاظ قیمت و هزینه‌ها فراهم شود.
لذا توسعۀ کریدور شمال – جنوب منوط به افزایش خط کشتیرانی کانتینر بر و یا ایجاد خط کشتیرانی رو – رو در دریای خزر و توسعه بنادر دو کشور است. به بیان دیگر تقویت مسیر دریایی برای ترانزیت کالا بین ایران و روسیه بخشی از پازل کریدور شمال-جنوب است که بدون آن نقشه ایجاد این کریدور نیز به سرانجام نمی‌رسد.
*جهش ۱۵۰ درصدی صادرات دریایی ایران به روسیه در ۶ ماه نخست ۱۴۰۰
کشتی رو – رو نوعی کشتی حامل کامیون بوده و سازوکار آن بدین صورت است که در بندر مبدا – که بنادر شمالی کشور ایران هستند – با توجه به گنجایش خود تعدادی کامیون را درون خود بارگیری می‌کند و سپس در بندر مقصد (مانند بندر آستراخان یا بندر ماخاچ کالا در داغستان روسیه) تخلیه می‌کند و پس از آن کامیون‌ها به مسیر خود ادامه می‌دهند تا محموله خود را به مقصد نهایی برسانند.
در این حالت با توجه به وسعت روسیه که کشوری پهناور است این امکان وجود دارد تا کامیون‌ها بتوانند به شهرهای مختلف روسیه که با بنادر روسیه در دریای خزر فاصله زیادی دارند، حرکت کنند. برای مثال شهرهای مسکو و سن پترزبورگ با بندر آستراخان و ماخاچ کالا فاصله قابل توجهی دارند و با این روش امکان رساندن محصولات با همان کامیونی که در ایران بارگیری شده است وجود دارد.
خوشبختانه در سال جاری و با تلاش‌های کشتیرانی دریای خزر و مجموعه‌های ذیربط، صادرات ایران به روسیه از طریق دریای خزر رشد چشمگیر و امیدوارکننده‌ای داشته است. طبق گفته‌های داوود تفتی مدیرعامل کشتیرانی دریای خزر، در شش ماهه اول سال جاری صادرات دریایی نسبت به مدت مشابه سال گذشته بیش از ۱۵۰ درصد رشد داشته است.
* برقراری خطوط منظم دریایی به مقاصد بنادر روسیه در دستور کار دولت سیزدهم
علیرضا پیمان‌پاک رئیس کل سازمان توسعه تجارت ایران با اشاره به برنامه این سازمان برای توسعه ترانزیت دریایی از ایران به روسیه گفت: »بر اساس هماهنگی‌های انجام شده با کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران نسبت به انعقاد تفاهم‌نامه برقراری خطوط منظم دریایی با نرخ‌های ترجیحی حمل و نقل کالاهای صادراتی در حوزه دریای خزر اقدام خواهد شد و با تمهیدات در نظر گرفته شده تلاش می‌شود کالاهای ایرانی با سرعت بیشتر و با هزینه کمتر در بازارهای هدف وارد شوند».
وی افزود: «در گام اول، خطوط منظم و کشتیرانی از مبدا بنادر انزلی، امیرآباد و نوشهر به مقاصد بنادر آستراخان و ماخاچ کالا در روسیه برقرار و سپس در مورد برقراری این خطوط، به مقاصد سایر کشورهای حوزه دریای خزر، خلیج فارس، سوریه و شرق آفریقا اقدام خواهد شد».
دبیر کارگروه توسعه صادرات غیر نفتی در پایان خاطرنشان کرد: «اولویت سازمان توسعه تجارت ایران در حمل کالاهای دریایی به ویژه کالاهای فسادپذیر، برقراری خطوط منظم دریایی بوده تا صادرکننده بتواند به تعهدات خود در قبال خریدار خارجی عمل کرده و بتواند با طیب خاطر فعل صادرات خود را انجام دهد».
در مجموع گسترش ترانزیت دریایی در حوزه خزر یکی از اولویت‌های دولت سیزدهم است که توسط سازمان توسعه تجارت در دست پیگیری است. در صورت تقویت ناوگان دریایی ایران در خزر می‌توان عزم راسخ ایران برای راه‌اندازی کریدور شمال – جنوب که جایگزین مسیر کانال سوئز است را به کشورهایی مانند هند و روسیه نشان داد. این اتفاق همچنین باعث افزایش تجارت دوجانبه ایران و روسیه خواهد شد.
با توجه به اهمیت موضوع ترانزیت در توسعه تعاملات تجاری، در چهار گزارش قبلی پرونده «میدان سرخ» به چالش‌های ترانزیتی بین ایران و روسیه پرداخته شد. در گزارش‌های بعدی این پرونده به بررسی ظرفیت‌های اقتصادی دو کشور پرداخته می‌شود.
انتهای پیام/ب
