جدا افتادگی بخش فناوری کشور از هوش مصنوعی

هوش مصنوعی و کاربردهایش حالا دیگر تنها به مرزهای دنیای تکنولوژی محدود نمی‌شوند و به الزامی برای همراهی با قطار پیشرفت تبدیل شده‌اند. تاثیرگذاری هوش مصنوعی بر بخش‌های مهمی از جمله اقتصاد، تولید ناخالص ملی و بهره‌وری نیروی کار، آن را به یک فناوری انقلابی و ضروری برای رشد در سال‌های آینده تبدیل کرده است.

از این رو بسیاری از کشورها برای بهره‌گیری بهتر از کاربردهای آن با یکدیگر در رقابت هستند. در ایران اما به اعتقاد کارشناسان همچنان استفاده از این فناوری و قابلیت‌‌هایش مغفول مانده است؛ البته از تاثیر عواملی مانند عدم شناخت کافی از این فناوری، تحریم‌ها، فیلترینگ و کمبود نیروی متخصص بر این موضوع نمی‌توان چشم پوشید.

چالش‌های زیرساختی

این روزها استفاده از هوش مصنوعی در کشورهای توسعه یافته به یک اصل اساسی تبدیل شده است. دنبال کردن روندها و شاخص‌های آماری مربوط به هوش مصنوعی در خاورمیانه نیز نشان می‌دهد که برخی از کشورهای منطقه، پروژه‌های بزرگی در زمینه شهرهای هوشمند و دولت‌های هوشمند دارند و در همین راستا بهره‌گیری از هوش مصنوعی را در وزارتخانه‌ها و دانشگاه‌های‌شان نهادینه کرده‌اند؛ به نحوی که اکنون پروژه «نئوم» در عربستان سعودی با چشم‌انداز ایجاد شهر هوشمندی به مساحت ۳۳ برابر نیویورک تا سال ۲۰۲۵، در مرکز توجه قرار دارد. در این میان اگرچه هنوز اکثر کشورهای منطقه غرب آسیا بهره‌گیری چشمگیری از هوش مصنوعی در صنایع خود نداشته‌اند، اما در نهایت نتیجه این کندی در زمینه بهره‌گیری از هوش مصنوعی، تشدید شکاف دیجیتال میان این کشورها و کشورهای توسعه یافته خواهد شد.

به‌طور کلی پیشرفت سریع و گسترده فناوری‌های متنوع و مرتبط با هوش مصنوعی، نیازمند زیرساخت‌های هوشمند ارتباطات در کشور است. درست به همین دلیل هم اپراتورهای موبایل نقش اساسی و کلان در توسعه این فناوری دارند. در نتیجه انتظار می‌رود که گام اول هوشمندسازی و استفاده از هوش مصنوعی در لایه اپراتورهای موبایل و شبکه‌های گسترده آنها در کشور برداشته شود.

امروز خدمات اپراتورهای موبایل دیگر محدود به ارائه سرویس‌های اولیه تلفن و اینترنت نیستند و صنعت مخابرات در مرکز رشد فناوری قرار دارد. با توجه به برآوردها، هدف‌گذاری‌ها، سرمایه‌گذاری‌ها و مسیر حرکت اپراتورهای بزرگ دنیا، انتظار می‌رود به دلیل پذیرش سریع هوش مصنوعی(AI) در صنعت مخابرات، این رشد ادامه پیدا کند. بر اساس برآوردهاverifiedmarketresearch اندازه بازار جهانی هوش مصنوعی در ارتباطات از راه دور، از ۸/ ۱۱میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ تا سال ۲۰۲۷ به ۹/ ۱۴ میلیارد دلار خواهد رسید.

اما آنطور که پیداست، در ایران استفاده از هوش مصنوعی به‌ خصوص در سطح کلان چالش‌های بسیاری با خود به‌همراه دارد. معاون فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در نمایشگاه فناوری اطلاعات سویاز ۲۰۲۳ روسیه، با استقبال از استفاده از قابلیت‌های هوش مصنوعی در کشور اظهار کرد که مخابرات، صنعتی بسیار رقابتی و پویا است که با افزایش انتظارات مشتری، پیچیدگی روزافزون شبکه و تهدیدات امنیتی رو به رشد مواجه است و بنابراین شرکت‌های مخابراتی برای رفع این چالش‌ها، باید از قابلیت‌های هوش مصنوعی در عملکرد، محصولات و خدمات خود استفاده کنند.

با این همه مدیرعامل شرکت مخابرات ایران روز شنبه و در مراسم رونمایی از سامانه‌های جدید شرکت مخابرات اعلام کرد که این شرکت در سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری مناسبی در بخش فناوری اطلاعات انجام نداده است. معاون تجاری و امور مشتریان شرکت مخابرات هم در این مراسم اظهار کرد که مخابرات در پرداخت به حوزه فناوری اطلاعات، دچار یک دهه تاخیر است و به همین دلیل هرچقدر هم که معاونت فناوری اطلاعات برای توسعه آی‌تی در مخابرات تلاش کند، نمی‌تواند نیاز‌های بخش‌های دیگر را پوشش دهد. از سوی دیگر مدیران شرکت مخابرات امسال را سال سختی در زمینه منابع

انسانی می‌دانند؛ چرا که به دلیل مشکلات مختلف کشور، موج تازه‌ای از مهاجرت نیروی انسانی متخصص به راه افتاده است.

از طرفی توسعه زیرساختی هوش مصنوعی در کشور نیازمند ورود و سرمایه‌گذاری اپراتورهای تلفن همراه و به‌طور مشخص همراه اول و ایرانسل است که مجموعا بالغ بر ۹۰ درصد بازار ارتباطات کشور را در دست دارند. روابط عمومی همراه اول درباره بهره‌گیری این اپراتور از فناوری‌های هوش مصنوعی به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «همراه اول مدت‌هاست که با تکیه بر تحلیل رفتار دیجیتال مشترکان، کمپین‌های هوشمند طراحی می‌کند که براساس آن و به تناسب نیاز مشترکان اقدام به ارائه پیشنهادهای دیجیتال و مصرفی در بین پلتفرم‌های دیجیتال خود می‌کند.»

ظاهرا ایرانسل نیز که به عنوان اپراتور دوم کشور شناخته می‌شود، در سال‌های گذشته تلاش‌هایی برای بهره‌گیری از هوش مصنوعی انجام داده است که اغلب آنها محدود به قابلیت‌های ابتدایی و نه چندان پیشرفته این فناوری هستند که از جمله‌ آنها می‌توان به تجاری‌سازی خدمات ایرانسل بر مبنای هوش مصنوعی، استفاده از هوش مصنوعی در مرکز تماس، امضای تفاهم‌نامه با دانشگاه علم و صنعت برای راه‌اندازی آزمایشگاه هوش مصنوعی، حمایت از پژوهش‌های دانشگاهی در حوزه هوش مصنوعی و حمایت از ترویج و توسعه هوش مصنوعی در رویدادهای مختلف اشاره کرد.

شکاف دیجیتال عمیق

کارشناسان معتقدند که اگرچه سرعت نفوذ هوش مصنوعی در دنیا بسیار بالاست و کشورها در تلاش هستند تا از این فناوری در بخش‌های مختلف استفاده کنند، اما آن‌طور که فعالان این حوزه ادعا می‌کنند کشور ما در بخش استفاده کاربردی و توسعه این تکنولوژی هنوز فاصله زیادی با دیگر کشورهای دنیا دارد. در همین راستا سعید سوزنگر، کارشناس حوزه فناوری اطلاعات به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «ورود هوش مصنوعی و استفاده از آن هم مانند زمانی است که اینترنت وارد کشور شد. به‌طور کلی ورود و استفاده از هوش مصنوعی در کشور ارتباط چندانی با دولت ندارد و به هر حال مردم به سمت استفاده از تکنولوژی حرکت می‌کنند. با این همه سرعت جا افتادن تکنولوژی‌ در کشورهای مختلف، متفاوت است.»

او در ادامه افزود: «هوش مصنوعی جزو آن دسته از تکنولوژی‌هایی است که سرعت نفوذش در کشور ما بسیار زیاد خواهد بود. با این همه اما، ما از هوش مصنوعی خیلی فاصله داریم و دنیا به این تکنولوژی بسیار نزدیک است. قطعا ما هم از این فناوری بهره می‌بریم؛ مخصوصا بخش‌های چابک‌تر مثل بخش‌های خصوصی. با این حال اگر بخواهیم نگاه دولتی به آن داشته باشیم، نمی‌توان امیدی به توسعه این تکنولوژی داشت. ما هنوز از تکنولوژی ۳۰ سال پیش هم دوریم. در واقع هر اتفاقی که در زمینه تکنولوژی در کشور ما رخ می‌دهد، مربوط به بخش تخصصی، کارشناسی و شرکت‌های بزرگ خصوصی است.»

از طرفی سعید سوزنگر معتقد است که چت‌بات هوش مصنوعی چت‌ جی‌پی‌تی، به معنای واقعی هوش مصنوعی نیست. او در این باره گفت: «چت جی‌پی‌تی در واقع جمع‌آوری کننده اطلاعات موجود است که با مدل‌های هوش مصنوعی که قابلیت تحلیل و خلق اثر را دارند، بسیار فاصله دارد. این چت‌بات، داده‌ها را پایش، بررسی و جمع‌آوری می‌کند و با ادغام اطلاعات، نیاز مخاطب را بر‌آورده می‌کند. چیزی که امروز تحت عنوان هوش مصنوعی یا چت جی‌پی‌تی با آن برخورد داریم، به معنای واقعی هوش مصنوعی نیست.»

حامد بیدی یکی دیگر از کارشناسان حوزه فناوری نیز با تاکید بر اینکه در بخش کاربردی هوش مصنوعی با دنیا بسیار فاصله داریم، به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «استفاده از هوش مصنوعی از قبل هم وجود داشته و در حال حاضر نیز دانش آن موجود است. در واقع ابزارها و پلتفرم‌هایی در کشور وجود دارند که در حال حاضر یا از قبل، مشغول کار روی آن هستند. حوزه کاربردی هوش مصنوعی بسیار گسترده است و اگر بخواهیم با دیگر کشورهای دنیا مقایسه کنیم، باید بگوییم که این فاصله بسیار زیاد است و به راحتی پر نمی‌شود.»

او در ادامه افزود: «به‌دلیل تحریم‌ها و بحران منابع انسانی که هر روز به خاطر مهاجرت شدیدتر می‌شود و همچنین موانع مختلفی که بر سر راه توسعه فناوری‌های روز وجود دارد و باعث می‌شوند بقیه اکوسیستم فناوری کشور آن‌طور که باید پیشرفت نکنند، این فاصله هم با دنیا کم نمی‌شود. نکته مهم دیگر بزرگ‌داده‌هایی (Big Data) است که هوش مصنوعی از آن برای یادگیری استفاده می‌کند. ما داده‌هایی را که گوگل یا پلتفرم‌های بزرگ دنیا دارند، در اختیار نداریم تا از روی آنها یادگیری انجام شود. حتی در شرکت‌های بین‌المللی نیز بر سر این موضوع رقابت وجود دارد. از همه مهم‌تر جدا‌افتادگی اکوسیستم فناوری کشور نسبت به بقیه دنیا است که باعث می‌شود

ما برای دستیابی به این تکنولوژی مشکلات جدی داشته باشیم. به‌طور کلی هوش مصنوعی بسیار پیچیده‌تر است و کاربردهای متنوع‌تری دارد؛ آن چیزی که این روزها در خبرها به آن اشاره می‌شود، بیشتر جنبه سرگرمی دارد.»

با این همه بعضی استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های فناوری در کشور تلاش‌هایی هر چند محدود و معدود برای بهره‌گیری از کاربردهای هوش مصنوعی انجام داده‌اند. تاکسی اینترنتی تپسی یکی از این شرکت‌هاست که به تازگی و در اسفند ماه گذشته ویژگی جدیدی را به نسخه وب‌‌‌اپلیکیشن خود اضافه کرد که به کاربرانش این امکان را می‌داد تا با چت‌بات مبتنی بر هوش مصنوعی چت جی‌پی‌تی گفت‌وگو کنند. نگار عرب، مدیر ارتباطات تپسی در همین زمینه به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «دسترسی به هوش مصنوعی برای کاربران ایرانی راحت نیست. ما به عنوان یک شرکت تکنولوژی، با انجام این کار سعی در تسهیل دسترسی کاربران به چت جی‌پی‌تی داشتیم. ما سعی داریم تکنولوژی‌های جدید در کشور فراگیر شود.»

علاوه بر این، شرکت نوین هاب که ارائه‌دهنده ابزارهای مدیریت شبکه‌های اجتماعی است، اخیرا هوش مصنوعی را به خدمات خود اضافه کرد. در به‌روزرسانی جدید نوین‌هاب، قابلیت نوشتن کپشن، پاسخ به کامنت‌ها و دایرکت‌ها و نوشتن هشتگ برای محتواها اضافه شده است. حالا با استفاده از هوش مصنوعی نوشتن کپشن پست‌ها، نقل قول، بازنویسی متن‌ها در لحن‌های مختلف در این پلتفرم تا ۱۰ برابر سریع‌تر می‌شود و دیگر برای پیدا کردن هشتگ‌‌ها نیازی به جست‌وجو کردن نیست و در دستیار هوش مصنوعی آن، به تناسب محتوای پست، هشتگ‌های مرتبط پیشنهاد داده می‌شوند.

رویکرد متفاوت پیام‌رسان‌های بومی و خارجی

 استفاده از هوش مصنوعی تنها به یک حوزه خاص محدود نمی‌شود و حالا بسیاری از پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های پرکاربر در دنیا به استفاده از هوش مصنوعی روی پلتفرم‌هایشان رو آورده‌اند. پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌های بومی کشور هم اقداماتی برای همراهی با این روند انجام داده و بعضی ابزارهای هوش مصنوعی را هم به‌کار گرفته‌اند، اما نوع استفاده از هوش مصنوعی در پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های داخلی با نمونه‌های خارجی تفاوت دارد. طبق اعلام پیام‌رسان‌ ایتا به «دنیای اقتصاد»، این پیام‌رسان در حال استفاده از هوش مصنوعی به شکل آزمایشی است و ظاهرا این ابزار قابلیت یادگیری هم دارد. حامد بیدی درباره استفاده پیام‌رسان‌های داخلی از ابزارهای هوش مصنوعی معتقد است که استفاده از هوش مصنوعی در پیام‌رسان‌های بومی بیشتر به پایش و پالایش محتوا اختصاص دارد. او در این زمینه گفت: «یکی از قوی‌ترین ابزارهای هوش مصنوعی پردازش تصویر، در کشور در حال استفاده است و اتفاقا از آن در پیام‌رسان‌های داخلی و پلتفرم‌های انتشار ویدئو استفاده می‌شود. در واقع وظیفه این ابزارها رصد کردن محتوای غیراخلاقی و غیرمجاز است.»

اما به‌نظر می‌رسد که دنیا رویکرد متفاوت و کاربرمحوری در بهره‌گیری از هوش مصنوعی در پیام‌رسان‌ها دارد. مارک زاکربرگ، مدیرعامل متا چندی پیش اعلام کرد که این شرکت مشغول کار روی یک گروه محصولی جدید سطح بالا است که می‌تواند هوش مصنوعی را به خدمات شرکت متا – که توسط میلیاردها کاربر از سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند- اضافه کند.

زاکربرگ اعلام کرد که متا در مرحله نخست روی ساخت ابزارهای خلاقانه هوش مصنوعی تمرکز می‌کند. با این حال، هدف نهایی آن ساخت یک ابزار هوشمند است که به مردم در امور مختلف کمک کند. شرکت مادر فیس‌بوک تست روی یک ابزار مبتنی بر هوش مصنوعی مثل ChatGPT را روی اپلیکیشن‌های WhatsApp و Messanger آغاز کرده است. اما متا تلاش می‌کند تا علاوه بر واتس‌اپ، این ابزار هوشمند را در زمینه‌هایی مثل فیلترها و تبلیغات اینستاگرام نیز به‌کار بگیرد. این شرکت به‌دنبال گزینه‌هایی برای استفاده از هوش مصنوعی در ویدئوها و دیگر امکانات چندرسانه‌ای خود نیز هست. بر اساس آخرین اخبار منتشر شده، پیام‌رسان تلگرام هم به‌زودی نسخه داخلی چت‌بات جی‌پی‌تی-۴ را دریافت خواهد کرد. این به‌روزرسانی در نسخه بعدی برنامه ظاهر خواهد شد، اما تنها در دسترس مشترکین پریمیوم تلگرام قرار خواهد گرفت. بنابراین کاربران عادی به چت‌بات جی‌پی‌تی دسترسی نخواهند داشت.

سرعت رشد تکنولوژی‌های مدرن در سال‌های اخیر به خوبی نشان می‌دهد که هر تاخیر برای فراهم کردن مقدمات بهره‌گیری از آنها، به عمیق‌تر شدن شکاف دیجیتال و البته عقب‌ماندگی‌های گسترده در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی منجر خواهد شد. هوش مصنوعی هم این روزها به بخش‌های متفاوتی نفوذ کرده و به این ترتیب در آینده‌ای نه چندان دور به زیرساختی اساسی و تاثیرگذار تبدیل می‌شود که بهره‌گیری از آن ضرورت خواهد بود.

منبع: دنیای اقتصاد