چرا عروسک‌های ایرانی شمایل زنانه دارند؟
موزه «عروسک‌های شهر اوز» با نمایش یک هزار عروسک از اقوام مختلف ایران و جهان در حالی افتتاح شد که محققان و مجریان این موزه، به تشریح ماهیت و جایگاه عروسک در فرهنگ و تاریخ ایران پرداختند.
به گزارش ایسنا، پوپک عظیم‌پور ـ استاد دانشگاه و پژوهشگر آئین و عروسک ـ در مراسم افتتاحیه این موزه که در شهرستان اوز واقع در استان فارس برگزار شد، گفت: «اروسک» (به گویش و زبان پارسی) نماد انسان و سفیر عالم رویا است. عروسک یکی از پر رمز و رازترین دست‌آفریده‌های بشر در تمام اعصار و تمدن‌ها از ادوار باستان تا به اکنون است.
او ادامه داد: عروسک‌ها در همه تمدن‌ها همواره در گستره‌ای از پیکره‌های مذهبی، جادویی، آئینی، نمایشی و نیز بازیچه‌های کودکان دارای عملکردهای گوناگون فرهنگی بوده‌اند و حضور پررنگی داشته‌اند. این پدیده‌های رازآمیز بازتابی از ویژگی‌های انسان برای بروز عواطف و حالات روحی و در کل نماد بشریت هستند و یکی از اشیاء و عناصر پر قدرت فرهنگی برای برقراری گفت‌وگو در میان ملل مختلف بوده و همواره به عنوان سفیر فرهنگی بازتاب آداب و رسوم، باورهای فولکلور، پوشش در جغرافیاهای گوناگون در پهنه گسترده کره زمین هستند.
مؤلف کتاب فرهنگ عروسک‌های آئینی و سنتی ایران گفت: زمانی که انسان در پی متر و میزان و در جست‌وجوی دست یافتن به راز آفرینش و کشف نسبت میان خالق و مخلوق بود، سعی کرد با ساخت پیکرک‌ها که نیای عروسک‌های امروزین هستند به چگونگی خلقت دست یابد. پس عروسک‌ها در ابتدا در آئین‌های مذهبی حضور داشتند، سپس به دنیای کودکان راه پیدا کردند و بازیچه شدند و موجودی دوست داشتنی و قابل اعتماد که هم شنونده رازهای کودکان بود و هم پروازدهنده خیالات، آمال و آرزوهای دوران معصومیت کودکی و دیر زمانی است که گهواره‌ها و آغوش کودکان را ترک کرده و در صحنه‌های نمایشی استعاره و نمادی از زندگی آدمیان هستند و چه نیکو سروده حضرت خیام در رباعی تأمل بر انگیزش:
ما لعبتکانیم و فلک لعبت باز / از روی حقیقتی نه از روی مجاز
بازیچه همی کنیم بر نطع وجود / افتیم به صندوق عدم یک یک باز
عظیم‌پور ادامه داد: فضای امنی که این موجود رازآمیز برای کودکان در بازی‌های کودکانه ایجاد می‌کند و تأثیر شگفت‌انگیزش روی صحنه‌های نمایشی از او شخصیتی ساخته که همراز کودکی و همدم بزرگسالی است و در مراحل مختلف تولد، زندگی و مرگ در زندگی آدمی به ایفای نقش پرداخته است. او الگوی مثال‌زدنی و نماد انواع حالات و احوالات بشری است.
این استاد دانشگاه تهران با بیان این‌که حضور قدرتمند عروسک‌ها در خانه‌ها، موزه‌ها، صحنه‌های تئاتری، در تظاهرات سیاسی و اجتماعی، در آموزش و درمانگری و حتی سرگرمی بر کسی پوشیده نیست، گفت: در ایران هم عروسک‌ها اشیای رازآمیزی بودند و امروز دارای کارکردهای فرهنگی متعددی هستند. در آیین‌ها نقش میانجی دارند، در بازی‌های کودکانه شعبده بازند و در نقش‌های تئاتری با اقتدار ظاهر می‌شوند و هر آنچه را که آدمیان نمی‌توانند بر زبان بیاورند یا انجام دهند قهرمانانه در لباس هزل و هجو به نمایش می‌گذارند. به یاد بیاوریم عروسک محبوب «مبارک» را در خیمه شب‌بازی ایرانی که منتقدی است برای تمام دوران و همواره زبان حال آدمیان است و به نمایندگی از آن‌ها در درون خیمه نقد می کند و روشنگرانه می‌تازد به هر ناعدالتی.
او با بیان این‌که تعداد بیشماری از پیکره‌های یافت شده از حفاری‌های مختلف در ایران زنانه هستند که اشاره‌ای به نماد باروری و زایش است و بیشتر جنبه آئینی و مذهبی دارند، افزود: بیشتر بلاگردان‌ها و نیز آرزوسازان عروسکی نیز در شکل «آروس» و همینطور با ماهیتی زنانه هستند که مقام زنانگی را در محافظت، زایش و باروری تداعی می‌کنند.
این استاد دانشگاه بیان کرد: به نظر می‌رسد شکل‌گیری این پیکره‌ها در دوران مادرسالاری است و به همین خاطر هم اغلب عروسک‌بازیچه‌های ایرانی شکل و شمایلی زنانه دارند که اطلاق نام‌هایی از قبیل دخترکان کوچک و آروس‌های کوچک همچون “دُختُولوک”، “دوتوک”، “دُهتُولوک” و “گلین بالا” تأییدی بر این ادعاست. اروسک‌ها در آرامش هستند و راز نگه‌دار، سفیر صلح هستند و شادی‌ساز و خیال‌ساز هستند و معصوم و به سخن آخر همچون آیین‌های تصویر پر از اعوجاج بشریت را به خودش می‌تابانند، پس هر جا با آن‌ها رو برو می‌شوید با احترام و به چشم و گوش جان آن‌ها را ببینید و بشنوید.
احمد محیط طباطبایی ـ رییس ایکوم ایران (کمیته ملی موزه‌ها) ـ در سخنانی گفت: معرف هر شهری حوزه فرهنگ آن است و شهر اوز با افتتاح سه موزه توانسته خود در سطح ملی معرفی کند. شاخص توسعه یافتگی در هر دیاری کمیت و کیفیت موزه های آن است و شهر اوز با سه موزه در توانسته برای خود یک برند ملی ایجاد کند.
او همچنین بیان کرد: بهترین جایی که می‌توانیم فرهنگ انسان‌ها را معرفی کنیم موزه‌هاست و این مکان نماد دقیقی از وضعیت فکری و زندگی مردم آن جامعه دارد.
طباطبایی ادامه داد: امروزه نزدیکی و دوری شهرها براساس مسافت نیست، بلکه بر مبنای شناخت افراد از شهرهاست و موزه در این زمینه نقش دارد. اوز نیز با این اقدامات اسم خود را در فرهنگ کشور ماندگار کرده است.
رییس ایکوم همچنین گفت: عروسک‌ها پدیده خاص فرهنگی هستند که ویژگی آن‌ها مدل‌سازی زندگی است، حتی فرهنگ شفاهی و ذهنی ما را نیز می‌توانند نمایندگی کنند. موزه عروسک‌ها فضای مناسبی برای تعامل و گفت‌وگو فراهم می‌کنند.
فوزیه خضری ـ مدیر موزه عروسک‌های اوز ـ نیز از روند آشنایی خود با عروسک‌ها گفت و این‌که چگونه در یک دهه با دیدن موزه عروسک‌های ملل، کمک خانواده و مدیران میراث فرهنگی توانسته این موزه را راه‌اندازی کند.
خضری با اشاره به پیام عروسک‌ها برای طیف‌های مختلف مردم بیان کرد: با مطالعه درباره عروسک‌های ایران و ملل مختلف به این نتیجه رسیدم که هر عروسک آنقدر ویژگی منحصر بفردی دارد که خودش یک تنه می‌تواند نماد فرهنگ و پیام‌آور صلح باشد.
انسیه گلابی ـ بخشدار اوز ـ نیز عروسک‌ها را نماد تنوع فرهنگی اقوام مختلف دانست و گفت: امیدوارم با راه‌اندازی موزه عروسک‌های اوز این عجله جهانی برای مدرنیته شدن و یکسان‌سازی کمتر شود.
او از ویژگی‌های فرهنگی اوز و رتبه‌های موزه فرهنگ‌شناسی اوز سخن گفت و و افزود: موزه عروسک‌ها می‌تواند نوجوانان و خانواده‌ها را با فرهنگ ایران و ملل آشنا کند و از بنیانگذاران موزه و مهمانان سپاسگزاری کرد.
مهدی نجفی ـ مدیر موزه‌های استان فارس ـ نیز تنوع و تعداد موزه‌ها را نشان توسعه پایدار دانست و با بیان این‌که عروسک‌ها در دور ساسانی به داد حیوانات رسیدند، گفت: آن زمان در برخی مراسم‌ها، اسب‌ها را قربانی می‌کردند، اما بسیاری از انسان‌های نواندیش با طراحی پیکرک اسب توانستند این حیوان را نجات دهند.
رییس موزه‌های استان فارس خود را حامی بخش خصوصی در راه‌اندازی موزه و موزه‌داری دانست و اظهار کرد: در ۱۰ سال اخیر ۲۵ مجموعه‌دار خصوصی مجوز گرفته‌اند و چهل هزار اثر این مجموعه‌دارها ثبت شده است.
شریف بازرگانی ـ مدیر موزه مردم شناسی اوز ـ با اشاره به اهداء سه کتاب خطی به این موزه، درباره این آثار توضیح داد: کتاب روضه‌الاحباب تاریخ صدر اسلام که ۴۳۰ سال پیش نوشته شده و توسط شیخ عبدالقادر فقیهی به موزه مردم‌شناسی اهداء شد. کتاب دیگر از تائب اوزی است که به همت شیخ عبدالقادر فقیهی و با پیگیری عنایت‌الله نامور اهدا شد و کتاب یوسف و زلیخا عبدالرحمن جامی، با خط عبدالغفور، فرزند محمد امین بلغانی توسط ثریا شریف‌زاده به این موزه اهداء شد. عبدالله مرادی نیز اشیائی با قدمت سه هزار سال شامل نیزه، تبر، خنجر و گدازه اهدا کرده است. البته همه این کتاب‌ها و اشیاء باید مرمت شوند.
مدیر موزه مردم شناسی اوز ادامه داد: در جنوب فارس تنها شهری که دارای سه موزه است، «اوز» است. موزه علاوه بر کار فرهنگی می‌تواند توریست به شهر بیاورد و شهر به مرکز تحقیقاتی و درآمدزایی نیز تبدیل شود.
انتهای پیام
